Geschiedenis van het Deïsme
Als het over religie gaat, wordt vaak de aandacht gevestigd op de vijf grote wereldreligies: christendom, islam, jodendom, hindoeïsme en boeddhisme. Deze tradities domineren het openbare religieuze leven en trekken daardoor veel aandacht wereldwijd. In de vroege 17e eeuw, vaak aangeduid als de Verlichting, ontwikkelde zich een filosofische stroming waarin intellectuelen, filosofen en theologen morele en sociale problemen zagen in georganiseerde religies.
Bijbelse verhalen stonden in tegenstelling tot nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen, en als gevolg daarvan begonnen deze denkers rede te gebruiken om kennis van het goddelijke en absolute waarheid te begrijpen. Het deïsme kan worden gezien als de religie van de natuur, wat betekent dat men God kan begrijpen door rede, rationaliteit en een objectief onderzoek naar natuurverschijnselen. Deze beweging werd deïsme genoemd en in dit artikel gaan we deze filosofie begrijpelijk uitleggen, inclusief de historische oorsprong, rationaliteit en kritiek in de 21e eeuw.
Deïsme in de Oudheid
Hoewel deïsme vooral bekend staat om zijn prevalentie tijdens de Verlichting, met nieuwe ontdekkingen in politieke theorie en wetenschap, was deïsme al aanwezig in de vroege Griekse wereld. Het was de beroemde Griekse filosoof Aristoteles die de term telos formuleerde, wat doel betekent. Aristoteles dacht dat de beste manier om te begrijpen waarom dingen zijn zoals ze zijn, is te begrijpen met welk doel ze ontworpen zijn.
Bijvoorbeeld, de mens heeft het vermogen tot redeneren, dus mensen zouden moeten redeneren. Deze gedachtegang werd uitgebreid naar het waarom van ons doel, suggererend dat de natuurlijke wereld is ontworpen voor mensen om in te leven en te bestaan. De volgende logische stap was dat natuurverschijnselen niet kunnen bestaan tenzij ze zijn gecreëerd door een bovennatuurlijke entiteit.
Wat is Deïsme?
In de deïstische traditie grijpt het opperwezen of schepper echter niet in menselijke aangelegenheden en in het universum. Deïsme kan dus worden gedefinieerd als het geloof in het bestaan van een opperwezen, specifiek een schepper die niet ingrijpt in het universum. Islamitische, joodse en christelijke geloofsopvattingen geloven allemaal dat God wel kan ingrijpen in het universum.
De deïstische wereldvisie suggereert dat dit niet mogelijk is, aangezien God niet ingrijpt in de natuurlijke wereld. De meest prominente moderne deïst was Lord Herbert of Cherbury, een historicus en filosoof die zocht naar de fundamenten van kennis. In zijn werk De Veritate poogde Herbert waarheden te scheiden van ervaringen. Hij dacht dat waarheden in onze geesten zijn ingeprent, wat blijkt uit hun universele acceptatie. Lord Herbert creëerde de vijf gemeenschappelijke noties die alle religieuze overtuigingen verenigden.
Deïsme en Moderne Invloeden
Deïsme impliceert dat we morele waarheden kunnen ontdekken door rede en ons eigen geweten. Hoewel deze overtuigingen sterk waren in Groot-Brittannië, verspreidden ze zich onvermijdelijk naar de dertien koloniën van Amerika. Deïsme was cruciaal in het denken van Thomas Jefferson, die principes van religieuze vrijheid bepleitte in het Eerste Amendement van de Amerikaanse grondwet.
Deze ideeën werden populair toen de mensheid het vertrouwen in georganiseerde religie begon te verliezen, waar corrupte priesters religie manipuleerden voor persoonlijk gewin. Bovendien betekende de belegering van Constantinopel dat Europa getuige was van de vernietiging door religieuze oorlogen en opteerde voor een universeel geloofssysteem, ongeacht de specifieke overtuigingen van een cultuur.
Link: YouTube video
Hedendaagse Betekenis
Het is belangrijk om te onthouden dat er een duidelijk onderscheid is tussen de handelingen van religieuze instellingen, die in strijd kunnen handelen met hun leer. Deïsme verwerpt alle vormen van bovennatuurlijke verschijnselen, waaronder de verhalen over wonderen in het Oude Testament, het Nieuwe Testament en de Koran.
In plaats daarvan geloven deïsten dat God de natuurwetten vaststelde en zich vervolgens terugtrok, aangezien Hij Zijn/Haar(?) schepping had voltooid en er geen reden meer was om opnieuw in te grijpen. David Hume, een Schotse filosoof, betoogde dat religie een psychologisch fenomeen is dat voortkomt uit de angst voor het onbekende. In 2018 beweerde het Turkse Ministerie van Onderwijs in een rapport dat deïsme in Turkije groeide terwijl de islam werd afgewezen.
In de Verenigde Staten groeiden deïsten van 6000 naar 49.000 tussen 1990 en 2001, en 12% van de gelovigen in de VS gelooft in een deïstisch concept van het goddelijke als een hogere macht in plaats van een persoonlijke God.
Conclusie
Deïsme, als filosofische stroming, onderscheidt zich door het geloof in een God die na het scheppen van het universum niet langer ingrijpt in menselijke aangelegenheden. Deze overtuiging, die sterk vertegenwoordigd was tijdens de Verlichting, vindt zijn wortels al in het oude Griekenland bij denkers zoals Aristoteles.
Deïsten geloven dat morele en ethische waarheden ontdekt kunnen worden door rede en eigen geweten, los van goddelijke openbaringen. Historische figuren zoals Thomas Jefferson hebben deïstische principes geïntegreerd in hun politieke en sociale denken, wat bijdroeg aan het vormgeven van moderne concepten van religieuze vrijheid en scheiding van kerk en staat.
Deïsme blijft een relevante filosofische benadering, die de nadruk legt op persoonlijke spiritualiteit en rationele ethiek, los van traditionele religieuze dogma’s.
De huidige situatie in Nederland
Specifieke cijfers over de groei van deïsten in Nederland zijn niet direct beschikbaar, maar er is wel algemene informatie over religieuze affiliatie in Nederland. In 2021 rekende 58% van de Nederlandse bevolking van 15 jaar en ouder zich niet tot een kerkelijke gezindte of levensbeschouwelijke groepering, een toename ten opzichte van 55% in 2020 en 45% in 2010.
Van de 43% die zich wel tot een religieuze stroming rekende, was 18% katholiek, 14% protestants, 5% islamitisch en 6% behoorde tot andere levensbeschouwelijke groeperingen. Deze gegevens suggereren een trend van afnemende religieuze affiliatie in Nederland, wat indirect kan wijzen op een mogelijke toename van deïstische overtuigingen, hoewel specifieke cijfers voor deïsme niet worden genoemd.
Veelgestelde vragen
Wat is deïsme?
Deïsme is een filosofische stroming die gelooft in een God die het universum schiep, maar niet langer ingrijpt in menselijke aangelegenheden. Het benadrukt het gebruik van rede en natuurlijke wetten om God te begrijpen.
Hoe verhoudt deïsme zich tot de Verlichting?
Tijdens de Verlichting won deïsme aan populariteit als reactie op de wetenschappelijke en morele vraagstukken die georganiseerde religies opriepen. Het stimuleerde het gebruik van rede en logica in religieus denken.
Wie was een bekende deïstische denker?
Thomas Jefferson, een van de grondleggers van de Verenigde Staten, was een prominente deïst. Zijn ideeën over religieuze vrijheid en scheiding van kerk en staat waren sterk beïnvloed door deïstische principes.
