Kunnen mensen Echt veranderen?
Ja, mensen kunnen zeker veranderen, maar er is een ‘maar’. Ik zou mezelf voor de gek houden of een schaamteloze oplichter zijn als ik dat niet geloofde. Ik ben actief in het helpen van mensen om te veranderen en ik zie het constant gebeuren. Op een bepaald niveau kunnen mensen gewoonweg niet niet veranderen, omdat verandering de enige constante in het leven is.
Die verandering kan vaak zo geleidelijk plaatsvinden dat we het niet merken, of zo onbedoeld dat we het gevoel hebben geen controle te hebben over hoe we veranderen. Desalniettemin veranderen we allemaal. Dat gezegd hebbende, dit is niet echt de geest waarin deze vraag wordt gesteld. Wanneer mensen over het algemeen vragen of mensen kunnen veranderen, willen ze weten of een radicale persoonlijkheidstransformatie mogelijk is, hetzij voor henzelf of voor iemand anders met wie ze een relatie hebben.
Radicale transformatie is mogelijk
En nogmaals, ja, radicale transformatie is mogelijk. Hardnekkige alcoholisten kunnen veranderen, mensen met borderline of narcisme kunnen veranderen, destructieve en zelfdestructieve mensen kunnen veranderen. Maar, onthoud dat het antwoord ja is, met een ‘maar’. Ze doen het vaak niet. In feite is het veilig om te wedden dat ze dat waarschijnlijk niet zullen doen in een bepaald geval, en je zou niet moeten wachten tot ze dat wel doen.
Dus dat roept de vraag op: wat onderscheidt de mensen die een radicale persoonlijkheidsverandering ondergaan van degenen die dat niet doen? In de overgrote meerderheid van de gevallen zijn de mensen die een radicale persoonlijkheidsverandering ondergaan degenen die rock-bottom raken. En rock-bottom is wanneer de omstandigheden van je leven zo onhoudbaar worden dat je in feite gedwongen bent te kiezen tussen het maken van een radicale verandering of de dood.
Les Miserables: Een Kunstwerk over Verandering
In mijn ervaring is niets anders echt in staat om zo’n uitkomst te produceren, en zelfs wanneer zo’n transformatie plaatsvindt, zullen er krachten zijn die de voltooiing ervan zullen frustreren. Een van de grootste kunstwerken die we over dit onderwerp hebben, is Victor Hugo’s Les Misérables. De meeste mensen kennen dit werk via de musical die is aangepast vanuit de tekst, wat ook uitstekend is. Sterker nog, het is mijn favoriete musical.
De hoofdverhaallijn, die de decennialange achtervolging van ex-gevangene Jean Valjean door politie-inspecteur Javert vertelt, is eigenlijk een uitgebreid debat over of het mogelijk is voor mensen om echt te veranderen. Jean Valjean is de protagonist van het verhaal. Hij heeft 19 jaar zware arbeid verricht voor het stelen van een brood om zijn hongerige neefje te voeden. Wanneer hij eindelijk op voorwaardelijke vrijlating komt, kan hij nergens werk krijgen vanwege zijn status als ex-gevangene.
Hij is arm en wanhopig en vervuld van haat over het onrecht dat hem is aangedaan, en uiteindelijk gaat hij weer over tot stelen, dit keer van een priester die hem voor de nacht onderdak biedt. Echter, wanneer Valjean de volgende ochtend met de gestolen goederen wordt gevangen, in plaats van hem aan te geven, dekt de priester Valjean niet alleen, maar geeft hem ook een extra cadeau van een paar kandelaars.
Een Kentering door Vriendelijkheid
Dit is waarschijnlijk de eerste vriendelijkheid die Valjean in meer dan 20 jaar heeft ervaren, en de barmhartigheid van de priester dient als een onbetwistbaar tegenbewijs voor zijn overheersende wereldbeeld, namelijk dat de wet van het universum ‘oog om oog, tand om tand’ is, een wrede en onverbiddelijke plek. Wat volgt is een nummer genaamd “Valjean’s Soliloquy”, een fantastisch voorbeeld van hoe rock-bottom eruitziet.
Ik heb een link naar Hugh Jackman’s krachtige vertolking hieronder in de beschrijving opgenomen. In het begin herhaalt hij zijn verhaal, en het is het verhaal van elke boze, haatdragende persoon. Als er een andere weg was, heb ik die 20 jaar geleden gemist. Mijn leven was een oorlog die nooit gewonnen kon worden. Ze gaven me een nummer en vermoordden Valjean toen ze me vastketenden en voor dood achterlieten, alleen maar voor het stelen van een mondvol brood.
De Crisis en Transformatie
Alle kerncomponenten van een zelfbeklagend narratief zijn aanwezig: Ik had geen andere keus, het is toch te laat voor mij, de wereld is oneerlijk, ik heb niets gedaan, wat zij deden is veel erger, mijn woede is gerechtvaardigd, etc. Het crisispunt komt ongeveer twee minuten in het nummer, wanneer hij, bewogen door de pijn van zijn berouw, op zijn knieën vraagt: “Welke geest komt mijn leven bewegen? Is er een andere weg te gaan?”
Merk op wat er in de muziek gebeurt: de muziek wordt vol spanning, met de strijkers die heen en weer trillen alsof hij op een koord danst. Dit is het moment van gevaar. Zal zijn haat en zelfmedelijden hem in het verderf storten, of zal hij de sprong wagen naar een onbekende mogelijkheid? En dan luister naar zijn beslissing: “Ik ontsnap nu uit die wereld, uit de wereld van Jean Valjean.” Zoals ik in eerdere afleveringen heb genoemd, is het niet mogelijk iets buiten je bewustzijn te ervaren.
Een van de gevolgen hiervan is dat de kwaliteit van jezelf alles wat je waarneemt doordrenkt, zodat de realiteit een reflectie wordt van je eigen wezen. Valjean begrijpt eindelijk dat, om te ontsnappen aan de wrede en haatvolle wereld, hij de wreedheid en haat in zichzelf moet oplossen. Dat is de wereld van Jean Valjean. Hij gaat verder: “Jean Valjean is nu niets meer, een ander verhaal moet beginnen.” Weer uitstekend, een ander verhaal moet beginnen. Wel, wat was het eerste verhaal?
Als je erover nadenkt, kan het alleen maar Jean Valjean zijn. Dat klopt, wie je denkt dat je bent, wat je denkt over de wereld, dat zijn verhalen die je jezelf vertelt. Ze zijn niet wie je bent, omdat het niet mogelijk is voor een verhaal om de verhalenmaker te bevatten. Ze bestaan op twee verschillende ontologische vlakken, en elk verhaal dat je jezelf vertelt, kan opnieuw verteld worden door datzelfde zelf.
Dit is het creatieve potentieel van de vrije wil, dat misschien de vonk van het goddelijke is die in ons allen bestaat. En dat nieuwe verhaal moet beginnen, want zo niet, dan zal Valjean sterven, fysiek, spiritueel of beide. En met deze overtuiging stapt hij de kapel uit en verscheurt zijn voorwaardelijke vrijlatingspapieren, symboliserend de vernietiging van wie hij tot dat punt was. Zijn ogen zijn wild en intens, omdat intensiteit vereist is om de transformatie te voltooien.
Dit is niet iets dat ongedaan gemaakt kan worden. Valjean houdt zijn laatste noot vast door drie gewelddadige oplopende hoornstoten, alsof hij de kracht van zijn besluit bevestigt voordat de score uitbarst in het glorieuze hoofdthema van de musical. Het is alsof het hele universum de beslissing van Valjean viert: “Je hebt het gedaan.” En we laten Valjean achter op een kerkhof naast een kruis, wat de dood van zijn vroegere zelf en zijn wederopstanding als een nieuwe man symboliseert. Het is het beste shot in de hele film, en dat is rock-bottom bereiken.
Valjeans Nieuwe Leven en Javerts Onverzettelijkheid
Acht jaar later heeft Valjean een nieuwe identiteit aangenomen en is hij een gerespecteerd lid van de maatschappij geworden. Hij is de burgemeester van een stad en de eigenaar van een fabriek die honderden werknemers in dienst heeft. Ondanks zijn transformatie en zijn toewijding aan zijn nieuwe zelf, kan hij nooit echt aan zijn verleden ontsnappen. Een toevallige ontmoeting leidt ertoe dat inspecteur Javert, wiens taak het is om mensen die hun voorwaardelijke vrijlating hebben geschonden op te sporen, Valjean herkent als de voormalige gevangene, gevangene 24601.
De Spanning Tussen Verandering en Gerechtigheid
Ondanks dat hij de antagonist is, is Javert niet per se een slechterik. Dit komt omdat, zoals in alle grote kunstwerken, de primaire spanning hier niet ligt tussen goed en kwaad – wat erg simplistisch is en ons niet echt helpt om de realiteit te navigeren waar zulke onderscheidingen zelden zo duidelijk zijn – maar tussen twee onderling onverenigbare wereldbeelden.
Dostojevski was hierin geweldig. In ieder geval vertegenwoordigt Javert het principe van constante gerechtigheid, van wet en orde. In zijn ogen kunnen mensen niet veranderen. Voor Javert is goed goed en kwaad is kwaad, en we hebben wet en gerechtigheid nodig om de eersten te beschermen tegen de laatsten.
Javert is niet verkeerd; we hebben gerechtigheid en orde nodig, en Valjean heeft niet gelijk; mensen kunnen echt niet van hun verleden weglopen. Maar ze vertegenwoordigen absoluut twee onderling onverenigbare wereldbeelden, en de hele dramatische actie van het verhaal is een discussie over welk wereldbeeld uiteindelijk zal overwinnen.
De Onverzoenlijke Werelden van Valjean en Javert
Deze tegenstelling wordt nog verder verdiept in de scène waar Javert expliciet tegen Valjean zegt dat mensen zoals hij nooit kunnen veranderen, wat de fundamentele spanning tussen hen onderstreept. Als Javert gelijk heeft, dan zal Valjean altijd de ontsnapte gevangene 24601 blijven, die lafhartig een nieuwe identiteit heeft aangenomen om aan gerechtigheid te ontsnappen.
En als Valjean gelijk heeft, dan is Javert gedoemd, omdat zijn arrogantie veronderstelt dat zijn voortdurende rechtvaardigheid verzekerd is. Op het diepste niveau is het verhaal van Les Misérables bijbels; Javert vertegenwoordigt de wet van het Oude Testament, een vergeldende gerechtigheid die oog om oog vraagt.
Valjean daarentegen vertegenwoordigt het goede nieuws van het Nieuwe Testament, dat redding mogelijk is, zelfs voor de meest miserabele zondaars, en dat door de dood van het zelf een nieuwe mens kan worden wedergeboren door het transformatieve mysterie van het kruis.
Het Onvermijdelijke Einde van Javert
Wat er uiteindelijk gebeurt, is dat wat Javert in het einde van het verhaal overkomt, wat met Valjean aan het begin gebeurde. Zijn wereldbeeld wordt onbetwistbaar uitgedaagd door een daad van genade. Wanneer Valjean Javerts leven spaart, kan Javert zijn conceptualisatie van Valjean als een gevallen crimineel niet verzoenen met het tegenbewijs van Valjean als een barmhartige redder.
Als Javert gelijk had en mensen niet kunnen veranderen, dan had Valjean hem moeten doden. En als Javert ongelijk had en mensen kunnen veranderen, dan moet zijn oude zelf sterven. Hoe dan ook, Javert zit in een patstelling. Hij heeft rock-bottom bereikt. Echter, in plaats van de sprong in het geloof te wagen door de mogelijkheid van wederopstanding om te ontsnappen uit de wereld van inspecteur Javert, neemt hij letterlijk een sprong van een brug de dood in, om te ontsnappen uit de wereld van Jean Valjean.
Deze laatste daad maakt Javert tot een tragisch figuur, een man die uiteindelijk verstrikt raakt in zijn eigen zelfconsistentie. En de oude wetten zijn ontbonden in het licht van een nieuwe mogelijkheid tot verlossing. Zoals ik al zei, dit verhaal is fantastisch, en ik zou je ten zeerste aanraden om ofwel de musical te zien of het boek zelf te lezen.
