Waarom Tegen Jezelf Liegen Je Leven Finaal Kan Ruïneren

“…je moet kijken naar wie je bent en moeite doen om jezelf te kennen, wat de moeilijkste kennis is die men zich kan voorstellen. Als je jezelf kent, zal je jezelf niet opblazen zoals de kikker die net zo groot wilde zijn als de os. . .” – Don Quixote, Miguel de Cervantes

Van jongs af aan wordt ons de waarde van eerlijkheid bijgebracht en zijn we snel geneigd om neer te kijken op de leugenaars onder ons. Toch vallen velen die beweren eerlijk te zijn in hun interacties met anderen ten prooi aan de meest verraderlijke vorm van oneerlijkheid: die van het liegen tegen zichzelf. In dit blog onderzoeken we het fenomeen van zelfbedrog en bekijken we hoe het de weg vrijmaakt naar gebroken relaties en een verwoest leven.

“Niets is zo moeilijk als jezelf niet bedriegen.” – Ludwig Wittgenstein, Cultuur en Waarde

Bedrog als Tweezijdig Fenomeen

Bedrog is een tweezijdig fenomeen. Aan de ene kant is er expliciet liegen, waarbij we tegen een ander liegen, maar weten dat we liegen. Aan de andere kant is er zelfbedrog, waarbij we een leugen vertellen, hetzij aan onszelf of aan een ander, maar de leugen die we vertellen geloven. Het is eenvoudig te begrijpen waarom mensen expliciete leugens vertellen – zelfs als het immoreel is, kan een expliciete leugen ons helpen om verantwoordelijkheid te ontlopen, moeilijke confrontaties te vermijden, of de gunst van een ander te winnen.

Maar waarom liegen we tegen onszelf?

We liegen tegen onszelf omdat het een van de meest effectieve verdedigingsmechanismen is tegen pijnlijke gedachten, emoties en overtuigingen. Of mentale pijn nu wordt veroorzaakt door een gevoel van persoonlijke ontoereikendheid, minderwaardigheidsgevoelens, zelfhaat, schuld of schaamte, zelfbedrog helpt ons om aan deze gevoelens te ontsnappen.

Zelfbedrog vermindert ook het mentale ongemak dat gepaard gaat met cognitieve dissonantie, of zoals Carol Tavris en Elliot Aronson schrijven in ‘Fouten Waren Gemaakt (maar Niet Door Mij)’: “De motor die [zelfbedrog] aandrijft, de energie die de behoefte produceert om onze acties en beslissingen te rechtvaardigen – vooral de verkeerde – is het onaangename gevoel… genaamd ‘cognitieve dissonantie’.”

Cognitieve dissonantie is een staat van spanning die optreedt wanneer een persoon twee cognities (ideeën, houdingen, overtuigingen of meningen) vasthoudt die psychologisch inconsistent met elkaar zijn, zoals “Roken is dom omdat het me kan doden” en “Ik rook twee pakjes per dag.” Dissonantie veroorzaakt mentaal ongemak dat varieert van kleine kwalen tot diepe angst; mensen rusten niet gemakkelijk totdat ze een manier vinden om het te verminderen.

Cognitieve Dissonantie in het Menselijk Ervaren

Cognitieve dissonantie is alomtegenwoordig in de menselijke ervaring. Het ontstaat bijvoorbeeld als we een ander hebben geschaad, maar onszelf als goed beschouwen. Het wordt getriggerd als we vastzitten in een uitzichtloze baan, maar geloven dat we slim en capabel zijn. Of het kan naar voren komen als we denken dat we waardevol zijn, maar in een relatie zitten met een misbruikende of ontrouwe partner.

Om de cognitieve dissonantie te verminderen die door situaties als deze wordt getriggerd, kunnen we gezonde acties ondernemen die de oorzaak van onze mentale pijn aanpakken. We kunnen ons verontschuldigen voor een fout jegens een ander, we kunnen vaardigheden ontwikkelen die een nieuwe carrière mogelijk maken, of we kunnen een giftige relatie beëindigen.

Maar deze constructieve stappen nemen vereist vaak moed, discipline en hard werk, dus de gemakkelijke uitweg van het oplossen van onze dissonantie met zelfbedrog kan verleidelijk zijn. We kunnen onszelf vertellen dat de ander de fout die we maakten verdiende, dat onze uitzichtloze baan ons zekerheid biedt, of dat onze relatie niet giftig is omdat we de woede van onze partner verdienen. Deze zelfbedrog laten ons ontsnappen aan de pijn van cognitieve dissonantie zonder enige echte veranderingen in ons leven aan te brengen.

Iedereen kiest wel eens de gemakkelijke uitweg, maar als zelfbedrog chronisch wordt en de primaire manier waarop we met mentale pijn omgaan, beginnen we aan een pad dat ons leven gemakkelijk kan ruïneren. Voor elke leugen die we onszelf vertellen om ons bewust te zijn van het bestaan van een probleem, is een stap verwijderd van het pad van zelfontwikkeling.

Telkens als we onszelf bedriegen om de ongemakkelijke gevoelens van cognitieve dissonantie te verminderen, blijven onze problemen en moeilijkheden onopgelost en bereiden we onszelf voor op groter lijden verderop. Of zoals Travis en Aronson uitleggen:

“…gedachteloos [zelfbedrog], als drijfzand, kan ons dieper in de ramp trekken. Het blokkeert ons vermogen om zelfs onze fouten te zien, laat staan ze te corrigeren.

Het vervormt de realiteit, waardoor we niet alle informatie krijgen die we nodig hebben en kwesties helder beoordelen. Het verlengt en verbreedt scheuren tussen geliefden, vrienden en naties. Het weerhoudt ons ervan ongezonde gewoontes los te laten.” – Carol Tavris en Elliot Aronson, ‘Fouten Waren Gemaakt (maar Niet Door Mij)’

Hoe meer het drijfzand van zelfbedrog ons naar beneden trekt, hoe meer we ons potentieel beperken. Maar zelfbedrog is meer dan alleen zelfbeperkend. Het belemmert ook het cultiveren en onderhouden van gezonde relaties en kan in extreme gevallen ons motiveren tot wreedheid tegenover onschuldige slachtoffers.

Om te begrijpen hoe zelfbedrog interpersoonlijke relaties schaadt, moeten we erkennen dat een van de meest voorkomende manieren waarop we onszelf bedriegen is door het manipuleren van onze herinneringen. We kunnen selectief zijn in wat we ons herinneren en ontkennen dat iets is gebeurd is een van de meest effectieve middelen om cognitieve dissonantie te verminderen.

Als we bijvoorbeeld iemand onrecht hebben aangedaan en ons daar schuldig over voelen, in plaats van ons te verontschuldigen en het goed te maken, kunnen we ontkennen dat de gebeurtenis ooit heeft plaatsgevonden, of zoals Nietzsche het stelde:

“Ik heb het gedaan, zegt mijn geheugen. Ik kan het niet gedaan hebben, zegt mijn trots en blijft onwrikbaar. Uiteindelijk geeft het geheugen toe.” – Nietzsche, Voorbij Goed en Kwaad

Het manipuleren van onze herinneringen om onszelf te bedriegen gaat verder dan alleen de ontkenning van een herinnering, veel mensen gaan zelfs zo ver dat ze valse herinneringen creëren om mentale pijn te verminderen en cognitieve dissonantie op te lossen.

Als cognitieve dissonantie wordt getriggerd door de tegenstrijdige overtuigingen dat (a) we een slim en capabel persoon zijn en (b) ons leven een puinhoop is, hebben we een paar opties om de mentale pijn van onze cognitieve dissonantie te stillen. 

De kracht van Zelfbedrog Overwinnen

We kunnen stappen ondernemen om ons leven op de rails te krijgen, of we kunnen onze huidige situatie wijten aan gebeurtenissen uit het verleden. En zelfs als ons verleden niet erg genoeg was om onze huidige problemen te rechtvaardigen, kunnen we onszelf bedriegen met valse herinneringen om onszelf ervan te overtuigen dat het wel zo was.

Met valse herinneringen kunnen we ons verleden veranderen in een horrorshow van misbruik, trauma en wrede spelingen van het lot, wat onze huidige levenssituatie niet teleurstellend maakt, maar een prestatie, gezien wat we onszelf wijsmaken.

Zoals Travis en Aronson uitleggen in “Vergissingen Werden Gemaakt (maar Niet Door Mij)”: “Waarom zouden mensen beweren zich te herinneren dat ze verschrikkelijke ervaringen hebben gehad als dat niet zo was, vooral als die overtuiging breekt met familie of vrienden?

Door hun herinneringen te vervormen, kunnen deze mensen krijgen wat ze willen door te herzien wat ze hadden, en wat ze willen is hun huidige sombere of slechts alledaagse levens veranderen in schitterende overwinningen op tegenspoed.

Herinneringen aan misbruik helpen hen ook de dissonantie op te lossen tussen ‘ik ben een slimme, capabele persoon’ en ‘mijn leven is nu een puinhoop’ met een uitleg die hen beter doet voelen over zichzelf en verantwoordelijkheid wegneemt.” – Carol Tavris en Elliot Aronson, “Vergissingen Werden Gemaakt (maar Niet Door Mij)”

De Gevolgen van Zelfbedrog in Relaties

Een andere manier waarop zelfbedrog relaties schaadt, werd geïdentificeerd door Fjodor Dostojevski. In zijn boek “Demonen” observeert een van de personages, Fedka de Gevangene, hoe de protagonist, Pjotr Stepanovitsj, “een man verzint en dan met hem leeft”. Wat hij hiermee bedoelde, was dat we in plaats van iemand op een heldere en objectieve manier te bekijken en hun karakter te beoordelen op basis van hun gedrag en acties, soms een fictief beeld van iemand anders creëren om te rechtvaardigen hoe we hen behandelen.

In Dostojevski’s boek “De Gebroeders Karamazov” geeft hij een voorbeeld van deze vorm van zelfrechtvaardiging in actie. Wanneer een van de personages wordt gevraagd waarom hij iemand zo haat, antwoordt hij: “Ik zal het je vertellen. Hij heeft me geen kwaad gedaan. Maar ik heb hem een vuile streek geleverd, en sindsdien haat ik hem.” – Fjodor Dostojevski, “De Gebroeders Karamazov”

Het creëren van een fictieve karakterisering van een ander persoon om hen slecht te behandelen, zet ons op een gevaarlijk pad. In “Vergissingen Werden Gemaakt (maar Niet Door Mij)”, geven Tavris en Aronson een voorbeeld van hoe dit proces kan ontvouwen: “Neem een jongen die meegaat met een groep van zijn mede-zevende klassers die een zwakkere jongen pesten die hen geen kwaad heeft gedaan.

De jongen vindt het leuk om deel uit te maken van de groep, maar zijn hart ligt niet echt bij het pesten. Later voelt hij enige dissonantie over wat hij deed. ‘Hoe kan een fatsoenlijke jongen zoals ik,’ vraagt hij zich af, ‘zo’n wrede daad hebben begaan tegen een aardig, onschuldig jochie als hij?’ Om de dissonantie te verminderen, zal hij proberen zichzelf ervan te overtuigen dat het slachtoffer noch aardig noch onschuldig is: ‘Hij is zo’n nerd en een huilebalk.

Bovendien, hij zou hetzelfde bij mij gedaan hebben als hij de kans had.’ Zodra de jongen begint met het de schuld geven van het slachtoffer, wordt hij waarschijnlijker om de volgende keer dat hij de kans krijgt nog heftiger op het slachtoffer in te slaan.” – Carol Tavris en Elliot Aronson, “Vergissingen Werden Gemaakt (maar Niet Door Mij)”

Deze dynamiek van een aardige jongen die een pestkop wordt door zichzelf ervan te overtuigen dat het slachtoffer het verdiende, is dezelfde dynamiek die zich voordoet op collectief niveau wanneer gewone mensen een etnische, religieuze of politieke minderheid als zondebok gebruiken. Het zondebokproces begint meestal met kleine overtredingen die worden begaan tegen de zondebokgroep.

Misschien wordt de groep verbannen uit bepaalde plaatsen of worden hun bepaalde rechten ontnomen. Een daad van rechtvaardiging volgt meestal op deze initiële overtredingen, waarbij de zondebokgroep in de gedachten van de agressors wordt gedemoniseerd met woorden en beschuldigingen. Bijvoorbeeld, de zondebokken kunnen worden bestempeld als degeneratief, ziekteverspreidend of een bedreiging voor de samenleving, of ze worden beschuldigd van fictieve misdaden.

Dit demonisatieproces effent de weg voor nog ergere daden van agressie die volgen en als dit proces, dat de psycholoog Ervin Staub een “continuüm van vernietiging” noemde, niet wordt gestopt, kan het eindresultaat afschuwelijk zijn, zoals blijkt in de totalitaire staten van de 20e eeuw.

“Een psychologisch gevolg van het schaden is verdere devaluatie van slachtoffers… mensen hebben de neiging aan te nemen dat slachtoffers hun lijden hebben verdiend door hun acties of karakter.” – Ervin Staub, “De Psychologie van Goed en Kwaad”

Gezien het feit dat zelfbedrog onze potentie beperkt, relaties ruïneert en ons kan veranderen in een man of vrouw die in staat is om ernstige schade toe te brengen aan onschuldige slachtoffers, als we een vervullend leven willen leiden en willen bijdragen aan het verheffen van anderen, in plaats van ze neer te halen, moeten we de mate waarin we onszelf voor de gek houden beperken.

Soms ontsnappen we aan het drijfzand van zelfbedrog als we rock bottom raken en onze illusies tegen wil en dank worden verbrijzeld. Maar dit is een gevaarlijke manier van ontsnappen, aangezien de poging om een gebroken leven te herstellen een zware taak is. Het is veel beter om vrijwillig onze illusies te doorbreken door een meedogenloze poging tot zelfeerlijkheid.

Zoals Carl Jung opmerkte:

“Een zichtbare vijand is altijd beter dan een onzichtbare. In dit geval zie ik absoluut geen voordeel in het gedragen als een struisvogel. Het is zeker geen ideaal voor mensen… om te leven in een voortdurende staat van waan over zichzelf, alles wat ze niet leuk vinden op hun buren afschuiven en hen plagen met hun vooroordelen en projecties.” – Carl Jung, “De Praktijk van Psychotherapie”

Doorbreken van Zelfbedrog

Wanneer we de gewoonte van zelfbedrog doorbreken, ontvouwt het leven zich met nieuwe gemak, omdat we niet langer belast zijn met het ingewikkelde web van onwaarheden dat we eens sponnen. Bevrijd van de uitputtende noodzaak om leugen op leugen te stapelen, kunnen we meer energie besteden aan het bereiken van zinvolle doelen.

Eerlijkheid in Relaties

Als we stoppen met onszelf voor de gek houden over hoe we anderen behandelen, stoppen we met het saboteren van onze relaties en vermijden we het gevaarlijke pad van zondebokken zoeken. Uiteindelijk is het loslaten van zelfbedrog een daad van zelfbevrijding, aangezien grotere eerlijkheid ons bevrijdt om te luisteren naar de eeuwenoude wijsheid: ken uzelf.

Reflectie op Zelfinzicht

“Tot op de dag van vandaag heb ik anderen en mezelf bedrogen; ik heb ervoor geleden, en mijn lijden was goedkoop en banaal. Ik ben blij dat ik mijn fouten duidelijk zie, dat ik me ervan bewust ben. Dit zal me helpen om te veranderen en een ander mens te worden.” – Anton Tsjechov, Het Duel

Link: YouTube video

Veelgestelde vragen