Er is een verhaal van een jonge verslaggever op een vliegveld die een boeddhistische monnik ziet en besluit hem te interviewen.
Hij vraagt de monnik: ‘Meneer, wat is het grootste probleem van de wereld? Is het klimaatverandering? Wereldhonger? Corruptie?’
De monnik glimlacht en antwoordt: ‘Laat me u eerst iets vragen. Wie bent u?’ ‘Ik ben een verslaggever,’ antwoordt de jongeman. ‘Nee, dat is uw beroep,’ zegt de monnik. ‘Wie bent u echt?’ ‘Ik ben John Smith,’ antwoordt de verslaggever. ‘Nee, dat is uw naam,’ zegt de monnik. ‘Wie bent u?’
Dit gaat een tijdje door totdat de verslaggever toegeeft en zegt: ‘Oké, oké… Het lijkt erop dat ik niet weet wie ik ben!’ Dan zegt de monnik tegen hem: ‘Dit is het grootste probleem van de wereld.’
In dit blog zullen we kijken naar hoe de Boeddha dezelfde vraag beantwoordde. De vraag die uiteindelijk leidde tot zijn verlichting. De fundamentele vraag die ons allemaal confronteert. Wie ben ik?
Het is over de aard van het zelf dat het boeddhisme de meest controversiële theorie, of liever gezegd, non-theorie, in de geschiedenis van de religie geeft. Je bent niet je lichaam, zei de Boeddha, en de meeste andere religies zouden het ermee eens zijn. Maar hij beweerde ook dat je geen onsterfelijke ziel bent. Je bent niet bewustzijn, noch gevoel, noch geest, noch wil, noch een oer-kosmische substantie. Maar volgens de Boeddha, is het ook niet waar om te zeggen dat je niets bent, dat je niet bestaat.
Dingen worden nog ingewikkelder als je de leer van reïncarnatie overweegt. Ik bedoel, als er reïncarnatie is, moet er een ‘ik’ zijn dat van het ene leven naar het andere overgaat, niet? Iemand die goede en slechte karma erft?
Fout.
Gedurende zijn leven predikte de Boeddha reïncarnatie als een feit van het leven. En toch hield hij vol dat er geen zelf, geen ‘ik’, reïncarneert.
Anattā als een bizarre leerstelling
In het Pali kwam deze leer bekend te staan als anattā, de leer van het geen-zelf.
Anattā is een bizarre leerstelling. En toch zei de Boeddha dat het begrijpen van anattā betekent dat je volledig verlicht wordt. Weten wat je bent, beweerde de Boeddha, en weten wat je niet bent – is de sleutel tot het beëindigen van het lijden voor eens en altijd.
Om de leer van het geen-zelf van de Boeddha te begrijpen, moeten we even wat technisch worden. We moeten het hebben over de vijf khandha’s.
Het pad naar ontwaking van de Boeddha omvatte een veeleisende periode van ascese en strenge mentale training. Op een gegeven moment in zijn zoektocht heeft hij zichzelf in leven gehouden met één korrel rijst per dag. De verhalen vertellen ons dat hij zo dun was geworden dat hij zijn ruggengraat kon voelen door zijn hand op zijn maag te leggen. Hij ging vervolgens studeren onder de grootste meditatieleraren van zijn tijd. En hij overtrof hen een voor een in hun eigen spel. Maar de Boeddha zou altijd verdergaan, teleurgesteld dat hij niet had gevonden waar hij naar op zoek was. Het einde van het lijden.
De Boeddha ging uiteindelijk akkoord met het afkeuren van extreme ascese. Toch was er één groot voordeel dat hij behaalde door zijn harde training. En dat is dat hij geleidelijk zijn geest had getransformeerd tot een wapen. De concentratie- en mentale uithoudingsvermogens die hij ontwikkelde, stelden hem in staat om zijn geest te bestuderen op een manier die weinigen van ons als mogelijk zouden beschouwen.
Na jarenlang zijn bewustzijn te hebben waargenomen ontdekte de Boeddha iets dat de loop van de geschiedenis zou veranderen. Hij ontdekte dat wat hij gewend was zijn zelf te noemen, zijn ‘ik’, niets anders is dan een combinatie van vijf componenten. Vijf samenstellende delen. De vijf khandha’s.
De gebruikelijke Engelse vertaling van het Pali-woord khandha is ‘aggregate’. Je kunt er ook aan denken als betekenis ‘deel’ of ‘component’.
In eenvoudige termen zijn de vijf khandha’s de constituerende elementen van onze bewuste ervaring. Ze zijn de bouwstenen van de realiteit zoals we die subjectief ervaren. De vijf khandha’s zijn: vorm, gevoel, cognitie, mentale formaties en bewustzijn.
Vorm, gevoel, cognitie, mentale formaties en bewustzijn.
- Vorm omvat alles wat fysiek en visueel is – vormen, kleuren, texturen enzovoort.
- Gevoel omvat alles wat prettig, onprettig of neutraal aanvoelt. Dingen zoals verveling, opwinding, verdriet, plezier, pijn, enz.
- Cognitie omvat al je gedachten, herinneringen, toekomstplannen en ook ideeën. Het idee van wat een bloem is, de kleur roze, wat een goed leven is. Het omvat ook het idee van wie en wat je bent.
- Mentale formaties omvatten alle verlangens en emoties. Voorkeuren en afkeuringen. Alles wat je emotioneel beweegt.
- Ten slotte omvat bewustzijn het feit van bewustzijn zelf. Thomas Nagel geeft bewustzijn deze intelligente definitie: als er iets is zoals “ik ben”, dan ben je bewust.
Nu laten we eens kijken hoe deze vijf khandha’s van toepassing zijn op je gevoel van zelf. Stel jezelf deze vraag. Kun je echt iets vinden in je ervaring dat buiten deze vijf categorieën valt? En nog belangrijker, kun je jezelf ergens binnen de vijf khandha’s vinden?
Het lichaam, de gevoelens, de gedachten, de verlangens en het bewustzijn dat je waarneemt en als van jou beschouwt.
- Maar als ze van jou zijn, wie ben jij dan?
- Wie is de eigenaar van je lichaam?
- Wie voelt jouw gevoelens?
- Wie is de denker van je gedachten?
- Wie verlangt naar jouw verlangens?
- Wie is zich bewust van jouw bewustzijn?
Het antwoord op al deze vragen lijkt zo intuïtief, zo duidelijk, zo helder: Het ben ik, ik ben dat! Het is zelfs geen rationele conclusie, maar een instinctief gevoel dat je bestaat, dat je iemand bent, een zelf. Nou het is precies wanneer we dit instinctieve gevoel bereiken dat de Boeddha zegt… wacht even. Je hep geen focus op de objectieve werkelijkeid, maar op je subjectieve werkelijkheid.
De vijf khandha’s
Dit is hoe de Boeddha de wereld zag: wanneer de vijf khandha’s samenkomen, zeggen de onwetenden ‘een persoon wordt geboren’. Wanneer de khandha’s uit elkaar vallen, zeggen de onwetenden ‘een persoon is gestorven’. En wanneer de khandha’s zich verspreiden en vervolgens in een ander patroon weer samenkomen, zeggen de onwetenden ‘een persoon is gereïncarneerd’.
Maar volgens de Boeddha is er geen persoon die ergens te vinden is. De Boeddha had er geen moeite mee om het woord ‘persoon’ of ‘zelf’ als een conventionele term te gebruiken. Hij wist dat we dergelijke woorden nodig hebben om ons te oriënteren in de wereld. Er is geen Boeddha, geen ik, en er is ook geen jij.
Er zijn alleen verschillende stromen van de vijf khandha’s die in de tijd stromen, uit elkaar vallen en vervolgens op een andere manier weer samenkomen. Ik ben een stroom, jij bent een andere, maar uiteindelijk zijn we gewoon water dat op enigszins verschillende manieren stroomt.
Maar doordat de patronen van onze vijf khandha’s zo complex zijn en doordat de gewone menselijke geest zo afgeleid is, denken de khandha’s ten onrechte dat ze een persoon zijn. Dat ze op de een of andere manier één ding zijn en dat de wereld en iedereen anders is.
De Boeddha beweerde dat elk model van het zelf dat je kunt hebben een verkeerde opvatting zou zijn. En het zou altijd eindigen in een vorm van vastklampen aan een van de vijf khandha’s.
- Zeg je dat het zelf sterft samen met het fysieke lichaam? Dan klamp je je vast aan de vorm.
- Zeg je dat het zelf degene is binnenin jou die zich goed of slecht voelt? Dan klamp je je vast aan het gevoel.
- Zeg je ‘Ik denk, dus ik ben’? Nou, sorry, je klampt je eenvoudigweg vast aan de cognitie.
- Degenen die zeggen ‘Ik ben mijn keuzes en vrije wil’ klampen zich vast aan de mentale formaties.
- En degenen die het zelf zien als puur bewustzijn klampen zich vast aan het aggregaat van bewustzijn.
De Boeddha beweerde dat geen van deze het zelf kan zijn. Waarom? Hij gaf twee belangrijke redenen.
Ten eerste kan geen van de khandha’s het zelf zijn omdat je er geen enkele kunt beheersen. Je kunt je lichaam niet gezond maken door er simpelweg op te hopen. Ook kun je jezelf niet plotseling kalm laten voelen wanneer je eigenlijk behoorlijk angstig bent. Je kunt zelfs niet kiezen wat je volgende gedachte is. (Of eigenlijk, je kunt dat wel kiezen, maar je kunt niet kiezen wat je kiest.)
De vijf khandha’s veranderen volgens omstandigheden en oorzaken die extern aan hen zijn. Daarom kan geen van de khandha’s ons zelf zijn.
Ten tweede komen de khandha’s en gaan ze weer weg. Ze kunnen het zelf niet zijn, omdat ze vergankelijk zijn. Het ene moment denk en voel je op een bepaalde manier en het volgende verandert dit volledig. De ene dag is je lichaam jong en beweeglijk, maar voor je het weet, doet het pijn om te bukken en je schoenen vast te maken.
Als je zelf een van de khandha’s was, zou het ook voortdurend veranderen. Maar dan zou het betekenen dat het ene zelf op het ene moment eindigt en het volgende zelf het volgende moment begint. Dit is duidelijk niet hoe ons instinctieve gevoel ons vertelt hoe ons zelf is. We voelen dat we individuen zijn en dat we, hoewel we veranderen en ontwikkelen, een permanente kern hebben die door de tijd heen voortduurt. Het is duidelijk dat geen van de khandha’s die kern kan zijn.
De Grote Boosdoener van het boeddhisme: dukkha.
Dit Pali-woord is een zeer algemene term die op verschillende manieren wordt vertaald, zoals ‘lijden’, ‘ongeluk’ of ‘onbevredigendheid’. Het is het gevoel dat er iets aan je ervaring beter zou kunnen zijn. Dat er iets niet in orde is.
Wel, de Boeddha beweerde dat zijn hele leer slechts één doel had. Net zoals de hele oceaan maar één smaak heeft, die van zout, beweerde de Boeddha dat zijn elke leer dezelfde smaak heeft. De smaak van bevrijding. Vrij zijn van dukkha betekent dat alles voor jou volledig, volkomen en onherleidbaar oké is. Het betekent dat alles heeft gekregen wat je nodig hebt en niets verliest. Dit is de vrede die het begrip te boven gaat. In het Sanskriet wordt dit nirvāṇa genoemd.
Natuurlijk is dit veel gemakkelijker gezegd dan gedaan. Maar het is niet onmogelijk. Gautama Siddhartha deed het en werd bekend als de Boeddha, letterlijk betekent dit ‘de ontwaakte’.
Al het boeddhisme spruit voort uit deze realisatie. Er was een mens, net als jij en ik, die op een dag de meest radicale ontdekking in de menselijke geschiedenis deed. Hij heeft zijn geest gekweekt tot het hoogste niveau en heeft het vervolgens naar zichzelf gericht. Wat hij vond, veranderde hem voor altijd en inspireerde miljoenen mensen over de hele wereld om voor hem te buigen in eerbied.
En wie hem ook benaderde, wie ook wilde weten wat de wortel van al het lijden is, de Boeddha zou hen steeds weer naar dezelfde vraag leiden. Hij zou hen vragen: ‘Wie ben je?’
Bron: YouTube video
