De aarde huisvest 8,7 miljoen soorten leven. Door miljarden jaren van evolutie heen heeft het leven manieren gevonden om elke mogelijke niche te bezetten, inclusief de meest extreme omgevingen van de aarde. Ondanks de exotische en kleurrijke vertoningen van het leven op deze planeet, is de meest opvallende eigenschap ervan onzichtbaar.
Wetenschappers zijn het er nu over eens dat niet alleen wij mensen, maar ook miljoenen andere soorten een bewuste innerlijke dimensie ervaren – een bewustzijn. Van alle indrukwekkende uitingen van het leven, is het deze verlichting van het universum door bewustzijn die het leven zo buitengewoon maakt.
De Mysterieuze Natuur van Bewustzijn
Hoewel bewustzijn onmiskenbaar de meest opmerkelijke eigenschap van het leven is, blijft het ook de meest mysterieuze. Ondanks al onze wetenschappelijke vooruitgang, zijn we volledig in het duister over hoe wij of enig ander leven bewustzijn hebben verkregen. Hoe kunnen puur fysieke processen, zoals die van de hersenen en het zenuwstelsel, een subjectieve innerlijke dimensie creëren?
Het feit dat de realiteit subjectieve ervaring ondersteunt, is een buitengewoon mysterie, misschien wel vergelijkbaar met het mysterie van het bestaan zelf. Toch is bewustzijn veel meer dan een lastig filosofisch probleem; het is via bewustzijn dat alle betekenis, waarde en significantie het universum binnenkomen.
Een Universum Afgestemd op Leven
In het bewuste leven creëert het universum een middel waardoor het zichzelf kan herkennen. Zoals de kosmoloog Carl Sagan beroemd zei: “Wij zijn een manier voor het kosmos om zichzelf te kennen.” Gezien vanuit dit perspectief, is de opkomst van bewust leven een moment van grote kosmische betekenis. Het transformeert het universum in een proces dat in staat is om over zijn eigen aard en ontwikkeling na te denken.
Maar is dit simpelweg een willekeurige gebeurtenis in een absurd en onverschillig universum? Of is het een aanwijzing voor het diepere karakter van de realiteit zelf? Een eeuwenoude en verdeeldheid zaaiende vraag is of bewust leven zich heeft ontwikkeld door puur toevallige gebeurtenissen of dat het op de een of andere manier voorbestemd was om te gebeuren.
De Teleologische Controverse
Het overwegen van deze mogelijkheid komt voort uit zijn teleologische aspect: dat het universum een soort doel of einddoel heeft. Hoewel teleologische opvattingen centraal stonden in veel oude en pre-wetenschappelijke denkwijzen, leidde de opkomst van deterministische wetenschap en later de darwinistische theorie ertoe dat teleologische verklaringen steeds meer verouderd leken.
Zonder enig inherent doel of overkoepelend einddoel kon het leven op aarde nu plausibel worden gezien als iets dat zich langzaam heeft ontwikkeld over miljarden jaren, gedreven door niets anders dan blinde en iteratieve natuurlijke selectie. Samen met de voorspellende kracht van determinisme leek het nu dat een complete fysieke wetenschap geen ingebouwd doel nodig heeft – alleen een rigoureuze deterministische uiteenzetting van oorzaken en gevolgen.
Het argumenteren dat de natuur voorbestemd was om bewust leven te creëren is daarom controversieel. Op het eerste gezicht lijkt het steun te geven aan naïeve en pre-wetenschappelijke opvattingen over de natuurlijke wereld. Het daagt ook de volledigheid van de huidige darwinistische denkwijze uit, evenals de heersende materialistische visie op het universum. Wie anders dan religieus gemotiveerde personen zou zo’n ketterse bewering durven verdedigen?
De Teleologische Mogelijkheid
Het kan verrassend zijn te vernemen dat verschillende vooraanstaande filosofen en wetenschappers betogen dat leven en geest geen toeval zijn van evolutie, en dat het universum misschien inderdaad een soort natuurlijke teleologie bevat – een kosmische drang naar de ontwikkeling van leven en geest. Het is deze fascinerende maar controversiële mogelijkheid die we vandaag zullen verkennen. In deel één van “Het Levensvriendelijke Universum” ontdekken we dat de constanten die de ontwikkeling van het universum vormgeven, verfijnd lijken te zijn afgesteld om de evolutie van complex leven mogelijk te maken.
Wijzig ook maar één van een aantal uiterst subtiele constanten en het universum wordt volkomen onherbergzaam voor enige vorm van leven of complexiteit. Een beroemd voorbeeld van deze schijnbare fijnafstemming is de zwaartekracht. De zwaartekracht is ongeveer duizend keer zwakker dan de andere krachten die het gedrag van atomen beïnvloeden. Tegenwoordig is bekend dat als de zwaartekracht iets sterker was geweest, sterren zich uit minder materiaal hadden ontwikkeld en als gevolg daarvan kleiner zouden zijn geweest met aanzienlijk kortere levensduur.
Exact de juiste zwaartekracht
Sterren die typisch zo’n 10 miljard jaar zouden leven, zouden dan slechts ongeveer 10.000 jaar hebben geleefd, wat natuurlijk veel korter is dan de miljarden jaren die nodig zijn voor biologische evolutie om plaats te vinden. De gevolgen voor het leven zouden ook catastrofaal zijn geweest als de zwaartekracht slechts fractioneel zwakker was geweest. Sterren zouden bij koelere temperaturen hebben gebrand en zouden dus nooit supernova zijn gegaan. Het resultaat zou zijn geweest dat de zware elementen die nodig zijn voor leven nooit zouden zijn ontstaan.
Op zichzelf genomen is zwaartekracht een opvallend voorbeeld van fijnafstemming, en toch wordt aangenomen dat er meer dan 20 van dergelijke gevallen zijn – uiterst subtiele constanten, waarvan elke wijziging alle hoop op zelfs de meest fantasierijke noties van leven zou verpletteren. Als alle ontdekte gevallen van fijnafstemming samen worden genomen, is de waarschijnlijkheid van een levensvriendelijk universum dat door toeval ontstaat biljoenen tegen één.
De Precisie van het Universum
Zoals kosmoloog Michael Turner heeft gesteld: “De precisie is alsof men een dartpijl door het hele universum kan gooien en een roos van één millimeter in diameter aan de andere kant kan raken.” Wat betekent deze schijnbare fijnafstemming dan? Er worden over het algemeen twee mogelijke antwoorden overwogen: Ofwel werd het universum intelligent ontworpen door een krachtige schepper, ofwel is ons universum slechts één van de biljoenen, elk met een volledig scala aan mogelijke wetten en constanten, in een transcendent domein dat bekend staat als het “multiversum”.
Voor degenen die geen geloof aanhangen, is de religieuze verklaring onbevredigend, maar ook de multiversumtheorie heeft zijn felle critici binnen de wetenschappelijke gemeenschap. Zoals fysicus Paul Davies heeft opgemerkt: “Het oproepen van een oneindigheid van ongeziene universa om de ongewone kenmerken van het enige dat we zien te verklaren, is net zo ad hoc als het oproepen van een ongeziene schepper.
De multiversumtheorie kan dan wel in wetenschappelijke taal zijn verpakt, maar in essentie vereist het dezelfde sprong van geloof.” Welk natuurlijk proces zou mogelijk een universum-genererend mechanisme kunnen creëren dat biljoenen universa produceert, terwijl het tegelijkertijd hun verschillende wetten en constanten in stand houdt?
Het Multiversum en Alternatieve Verklaringen
Hoe zou zo’n complex mechanisme kunnen ontstaan en op basis van welke wetten, en van waar? Nog erger, onze vragen over het multiversum kunnen nooit beantwoord worden omdat zijn transcendent domein voor altijd buiten de grenzen van onze ruimte en tijd ligt. Het multiversum is een fascinerende metafysische speculatie over het grotere kosmische ensemble.
Maar zoals Davies betoogt, is een meer afgewogen reactie op fijnafstemming niet om het bestaan van biljoenen ongeziene universa aan te nemen, maar om eerst mogelijke verklaringen voor het universum dat we wel zien van binnenuit uit te putten. En gezien de mysterieus leven-vriendelijke omstandigheden, betoogt Davies dat we de mogelijkheid dat leven en bewustzijn belangrijke kenmerken ervan zijn, zeer serieus moeten nemen.
Een Universum van Waarde
Deel Twee – Een Universum van Waarde. Dit was een visie die werd verkend door de filosoof Philip Goff. Goff suggereert dat het universum misschien precies lijkt te zijn afgestemd omdat het dat ook is. Voor Goff is het opvallende aan fijnafstemming niet dat het het bestaan van de mensheid of zelfs het leven in het algemeen mogelijk maakte, maar dat de constanten precies die zijn die het bestaan van een “universum van grote waarde” mogelijk maken en daarmee het noodzakelijke bestaan van bewust leven.
Voor Goff is de mogelijkheid dat waarde de oorzaak van de realiteit is plausibeler dan het op het eerste gezicht lijkt. Hij wijst erop dat de fysieke wetenschap noch onthult wat dingen op zichzelf zijn, noch de onderliggende oorzaken van fysieke gebeurtenissen. In feite nemen we van de natuurlijke wereld alleen de regelmatigheden waar. Het is daarom redelijk om te overwegen dat het een responsiviteit op waarde is die de causale structuur van de realiteit animeert. Dat “het universum, door te reageren op waarde, zichzelf fijnstemde.”
Het Bewuste Leven en de Rol van Waarde
Een andere denker die betoogt dat het universum gepredisponeerd was tot de creatie van bewust leven is de filosoof Thomas Nagel. Net als Goff is een belangrijk element van Nagels denken dat hij realistisch is over bewustzijn. Zowel Nagel als Goff betogen dat bewustzijn een echte en onontkenbare eigenschap van de realiteit is die de wetenschap uiteindelijk moet omvatten.
We hebben dit type visie in de vorige aflevering onderzocht tijdens onze verkenning van panpsychisme, en hoewel dit een respectabel, zij het minderheidsstandpunt is geworden, gaat Nagel verder door te overwegen dat bewust leven een essentiële rol in het universum kan spelen, dat het moest bestaan. Nagel wijst erop dat neo-darwinistische evolutie, als een puur materialistische theorie, geen verklaring biedt voor hoe bewustzijn in levende organismen is ontstaan of de functie die het dient.
En als materialisme onvoldoende is om het meest opvallende kenmerk van het leven te verklaren, is een strikt materialistische kijk op evolutie waarschijnlijk ook op andere belangrijke punten onvolledig.
