Onze aarde herbergt 8,7 miljoen soorten leven. Gedurende miljarden jaren evolutie heeft het leven manieren gevonden om elk denkbaar hoekje van onze planeet te bewonen, inclusief de meest extreme omgevingen. Toch is de meest opvallende eigenschap van het leven op deze planeet onzichtbaar. Naast de diverse en complexe uiterlijke gedragingen zijn wetenschappers het er nu over eens dat niet alleen wij mensen, maar ook miljoenen andere soorten, een innerlijke dimensie ervaren – een soort van bewustzijn. Van alle indrukwekkende verschijnselen van het leven is het deze verlichting van het universum door bewustzijn die het leven zo buitengewoon maakt.
Het mysterie van bewustzijn
Hoewel bewustzijn onmiskenbaar de meest opmerkelijke eigenschap van het leven is, blijft het ook het meest mysterieus. Ondanks al onze wetenschappelijke vooruitgang, tasten we nog steeds volledig in het duister over hoe wij of enig ander leven bewustzijn hebben verkregen. Hoe kunnen puur fysieke processen, zoals die van de hersenen en het zenuwstelsel, een subjectieve innerlijke dimensie creëren? Het feit dat de realiteit subjectieve ervaringen ondersteunt, is een buitengewoon mysterie, misschien wel vergelijkbaar met het mysterie van het bestaan zelf.
Bewustzijn: Meer dan een filosofisch probleem
Bewustzijn is veel meer dan een lastig filosofisch probleem; het is via bewustzijn dat alle betekenis, waarde en significantie het universum binnenkomen. In het bewuste leven creëert het universum een middel waardoor het zichzelf kan kennen. Zoals de kosmoloog Carl Sagan beroemd zei: “Wij zijn een manier voor het heelal om zichzelf te kennen.” Vanuit dit perspectief is de opkomst van bewust leven een moment van grote kosmische betekenis, waarbij het universum verandert in een proces dat in staat is om over zijn eigen aard en ontwikkeling na te denken.
Een willekeurige gebeurtenis of een diepere betekenis?
Maar is dit simpelweg een willekeurige gebeurtenis in een absurd en onverschillig universum? Of is het een aanwijzing voor het diepere karakter van de werkelijkheid zelf? Een eeuwenoude en verdeeldheid zaaiende vraag is of het bewuste leven zich heeft ontwikkeld door puur toevallige gebeurtenissen, of dat het op de een of andere manier voorbestemd was om te gebeuren. De controverse over het overwegen van deze mogelijkheid komt voort uit het teleologische aspect: dat het universum een soort doel of doelstelling heeft. Hoewel teleologische visies centraal stonden in veel oude en pre-wetenschappelijke gedachten, maakte de opkomst van deterministische wetenschap en later de darwinistische theorie, teleologische verklaringen steeds verouderder.
Het levensvriendelijke universum
Een opmerkelijke ontdekking van de afgelopen eeuw is dat de constanten die de ontwikkeling van het universum vormgeven, fijn afgestemd lijken te zijn om de evolutie van complex leven mogelijk te maken. Wijzig slechts één van een aantal uiterst subtiele constanten en het universum wordt volkomen onherbergzaam voor enige vorm van leven of complexiteit. Het bekendste voorbeeld van deze schijnbare fijnafstemming is de zwaartekracht. De zwaartekracht is ongeveer duizend keer zwakker dan de andere krachten die het gedrag van atomen beïnvloeden.
De gevolgen van zwaartekracht
Het is nu bekend dat als de zwaartekracht slechts iets sterker was geweest, sterren zich zouden hebben ontwikkeld uit minder materiaal en als gevolg daarvan kleiner zouden zijn geweest met aanzienlijk kortere levensduur. Sterren die typisch zo’n 10 miljard jaar leven, zouden dan slechts ongeveer 10.000 jaar hebben bestaan, wat natuurlijk veel korter is dan de miljarden jaren die nodig zijn voor biologische evolutie. De gevolgen voor het leven zouden ook rampzalig zijn als de zwaartekracht slechts fractioneel zwakker was geweest. Sterren zouden op koelere temperaturen hebben gebrand en zouden nooit supernova zijn gegaan. Het gevolg zou zijn dat de zware elementen die nodig zijn voor het leven nooit zouden zijn ontstaan.
De fijnafstemming van het universum
Zwaartekracht is op zichzelf een opvallend voorbeeld van fijnafstemming, maar men gelooft dat er wel 20 van dergelijke gevallen bestaan — extreem subtiele constanten waarbij elke verandering alle hoop op zelfs de meest fantasierijke vormen van leven teniet zou doen. Wanneer alle ontdekte gevallen van fijnafstemming samen worden genomen, is de kans op een levenvriendelijk universum via toeval één op vele biljoenen. Zoals kosmoloog Michael Turner het uitdrukte: “De precisie is alsof men een dartpijl door het hele universum kan werpen en een bullseye kan raken met een diameter van één millimeter aan de andere kant.”
Mogelijke verklaringen voor fijnafstemming
Wat betekent deze schijnbare fijnafstemming? Er worden over het algemeen twee mogelijke antwoorden overwogen: ofwel werd het universum intelligent ontworpen door een krachtige schepper, ofwel is ons universum slechts één van de biljoenen, met een volledig spectrum van mogelijke wetten en constanten, in een transcendente realiteit bekend als het “multiversum.” Voor degenen die geen religieus geloof hebben, is de religieuze verklaring onbevredigend, en toch heeft ook de multiversumtheorie felle critici binnen de wetenschappelijke gemeenschap. Zoals fysicus Paul Davies opmerkte: “Het aanroepen van een oneindigheid aan ongeziene universa om de ongebruikelijke kenmerken van het ene dat we zien te verklaren, is net zo ad hoc als het aanroepen van een ongeziene schepper. De multiversumtheorie mag dan in wetenschappelijke taal zijn verpakt, in essentie vereist het dezelfde grote leap of faith.”
Filosofische overwegingen
Deze visie werd onderzocht door filosoof Philip Goff. Goff stelt dat het universum misschien precies lijkt te zijn afgestemd omdat het dat ook is. Voor Goff is het opvallende aan fijnafstemming niet dat het het bestaan van de mensheid of zelfs van leven in het algemeen mogelijk maakte, maar dat de constanten precies die zijn die het bestaan van een “universum van grote waarde” en daarmee het noodzakelijke bestaan van bewust leven toelaten. Voor Goff is de mogelijkheid dat waarde de oorzakelijke kracht van de realiteit is plausibeler dan het op het eerste gezicht lijkt. Hij wijst erop dat de fysische wetenschap noch onthult wat dingen op zichzelf zijn, noch de onderliggende oorzaken van fysische gebeurtenissen.
Het belang van bewustzijn in de kosmos
Een andere denker die betoogt dat het universum was voorbestemd om bewust leven te creëren, is filosoof Thomas Nagel. Net als Goff, is een belangrijk element van Nagels denken dat hij realistisch is over bewustzijn. Zowel Nagel als Goff betogen dat bewustzijn een reëel en onmiskenbaar kenmerk van de realiteit is dat de wetenschap uiteindelijk moet omvatten. We hebben dit type visie besproken in de vorige aflevering in onze verkenning van panpsychisme, en hoewel dit een respectabele, zij het minderheid, positie is geworden, gaat Nagel verder door te overwegen dat bewust leven een essentiële rol in het universum kan spelen, dat het nodig was om te bestaan. Nagel wijst erop dat neo-darwinistische evolutie, als een puur materialistische theorie, geen verklaring biedt voor hoe bewustzijn is ontstaan in levende organismen of de functie die het dient. Als materialisme onvoldoende is om het meest opvallende kenmerk van het leven te verklaren, dan is een strikt materialistische visie op evolutie waarschijnlijk ook op andere belangrijke manieren onvolledig.
Retrocausaliteit en het Universum
Verschillende denkers hebben erop gewezen dat retrocausaliteit de mogelijkheid opent om op een geheel nieuwe manier na te denken over de oorsprong van het universum. Zij stellen dat de beginstaat van het universum nauw verweven kan zijn met toekomstige staten, waarbij verleden en toekomst onderling afhankelijk bestaan. De gerenommeerde theoretisch natuurkundige John Wheeler was zowel de eerste die dit effect van quantum-postselectie erkende, als degene die de verstrekkende implicaties ervan onderzocht. Volgens Wheeler moeten we er niet aan twijfelen dat de metingen die we nu doen, helemaal teruggaan tot aan het begin van het universum en zo een consistente geschiedenis van de huidige keuze tot waarneming vestigen. Wheeler geloofde dat we niet slechts waarnemers zijn van de quantumwereld, maar actieve deelnemers in het ontstaan van het universum zelf.
Wheeler’s Visie op het Universum
Wheeler stelde dat dit misschien wel de reden is dat het universum zo perfect lijkt te zijn afgestemd op het leven – alleen een universum dat waarnemende deelnemers kan voortbrengen, zou kunnen vaststellen wat hij een “zelf-geëxciteerd circuit” noemde, dat het universum tot bestaan brengt. Wheeler vatte zijn visie samen door te zeggen: “De deelnemer geeft de wereld de kracht om te ontstaan door betekenis te geven aan die wereld. Kortom, geen bewustzijn, geen communicerende gemeenschap om betekenis vast te stellen, dan geen wereld!” Op deze visie wordt het universum vergeleken met een circuit dat zelf geëxciteerd wordt in deze zin, dat het universum bewustzijn voortbrengt en bewustzijn betekenis geeft aan het universum. Wheeler: We hebben geen recht om te zeggen dat het verleden onafhankelijk van de waarnemingsact bestaat. In deze zin zijn we deelnemers geworden in de constructie van het universum.
De Kosmische Imperatief
Het Doel van het Universum
Een manier om de vraag naar het doel van het universum te stellen, is door te overwegen wat het universum maximaliseert. Vanuit ons huidig standpunt is het allesbehalve duidelijk dat het universum bewust leven maximaliseert. Wat wel duidelijk is, is dat er in het universum een veel grotere complexiteit bestaat dan ooit tevoren en dat deze complexiteit lijkt te versnellen. Aanvankelijk bestonden er enkel eenvoudige deeltjes, vervolgens een uitdijende diversiteit van sterren, een uitgestrekte archipel van sterrenstelsels, de geboorte van zware elementen en daarna het leven – eerst eenvoudig en vervolgens explosief diversifiërend in bewustzijn, en daarna bewust gestuurde evolutie met de potentie om planeten en misschien uiteindelijk het hele universum te hervormen. Als we betekenis van leven of bewustzijn terzijde schuiven, hoe is deze explosie van complexiteit dan mogelijk?
Energie en Entropie in het Universum
De traditionele opvatting van energie in het universum is dat alle orde ondergeschikt is aan, en uiteindelijk het slachtoffer wordt van entropie, de tweede wet van de thermodynamica, die stelt dat systemen over tijd neigen naar wanorde. En toch leven wij in een geordend en begrijpelijk heelal, geen chaos. Hier ligt het beroemde “probleem van de entropie” – dat het universum, althans voor nu, lijkt niet aan orde te verliezen, maar juist aan orde te winnen. Het is belangrijk om te erkennen dat entropie niet de vijand van het leven is. Integendeel, essentiële functies van het leven zijn diep afhankelijk van entropie.
de neiging naar wanorde
En hoewel entropie als de neiging naar wanorde uiteindelijk voorspelt dat alle sterren zullen sterven en alle structuren zullen vervallen, kan men zich afvragen of er misschien ook een andere kracht is die het universum naar complexiteit drijft, en dat het incorporeren van dit natuurlijke principe ons uitzicht op de toekomst van het universum drastisch zal veranderen. Deze visie werd verdedigd door neuro-wetenschapper Christof Koch, die ook een nauwe relatie ziet tussen complexiteit en bewustzijn.
Voor Koch is bewustzijn geen willekeurige ontwikkeling uit een voldoende mate van complexiteit, maar is het een van de diepe fundamenten van de natuur, dat zich ontwikkelt tot meer complexe vormen naarmate systemen hogere hoeveelheden geïntegreerde informatie verkrijgen. Volgens Koch is dit geen toevalligheid van de evolutie – het universum streeft naar maximalisatie van bewustzijn.
In zijn boek uit 2012, “Consciousness: Confessions of a Romantic Reductionist,” schrijft hij: “Ik geloof daadwerkelijk dat de wetten van het universum de opkomst van bewustzijn enorm hebben bevoordeeld. Het universum is een werk in uitvoering. Zo’n overtuiging roept weliswaar klaagzangen op van vele biologen en filosofen, maar het bewijs uit kosmologie, biologie en geschiedenis is overtuigend.”
Laten we dan overwegen dat een kosmische imperatief de evolutie van bewustzijn in het universum afdwingt.
Waar zal deze evolutie uiteindelijk toe leiden?
De Grenzen van het Universum
Philip Goff heeft gesuggereerd dat het bestaande universum wellicht zo goed is als het wordt – dat het universum niet alvermogend is in zijn vermogen om waarde te realiseren, en dat dit wellicht de reden is waarom het, naast waarde, vele staten van lijden en pijn bevat. Persoonlijk lijkt het mij dat het beschouwen van de huidige tijd als de piek van waarde willekeurig is, vooral gezien de enorme toekomst die het universum nog te wachten staat en de mogelijkheden van geavanceerde bewuste wezens die uiteindelijk de diepe tijd kunnen bewonen. Het lijkt mij dat de capaciteit van het universum voor waarde enorm veel groter is dan nu wordt vertegenwoordigd, en dat komt niet door beperkingen in de natuurwetten, maar omdat het zich nog moet ontvouwen in de tijd. Een meer levensvatbaar signaal van waarde waarop het universum reageert, zou een singulariteit kunnen zijn – een moment, misschien biljoenen jaren in de toekomst, waarin leven en geest het hele universum hebben verzadigd, resulterend in een hoogst geconditioneerde staat en een gerealiseerde waarde die biljoenen keren groter is dan alles wat nu bestaat.
De Rol van Bewustzijn in het Universum
De natuurkundige Paul Davies, die een rol heeft verdedigd voor bewustzijn in de kwantummechanica, heeft ook uitgeweid over John Wheeler’s concept van het universum als een zelf-geëxciteerd circuit. Davies gelooft dat het wellicht het lot van het leven is om het hele kosmos te verzadigen, resulterend in een universum dat uiteindelijk sluiting bereikt door te worden wat Davies beschreef als “volledig zelfbekend.” Davies is niet de eerste die deze mogelijkheid heeft gesuggereerd. In de vroege 20e eeuw betoogde de filosoof Pierre Teilhard de Chardin dat, over miljarden, misschien wel biljoenen jaren, het natuurlijke verloop van de evolutie intelligent bewust leven door het hele universum zal verspreiden, culminerend in een singulariteit van complexiteit, bewustzijn en intelligentie die hij de “Omega Punt” noemde.
De meest fundamentele vraag
Is het mogelijk dat een toppunt van intelligentie en bewustzijn terugreikt in de tijd naar het begin van het universum en deelneemt aan de voorwaarden van zijn eigen bestaan? Dit thema is ook verkend in sciencefiction. In het verhaal ‘The Last Question’ van auteur Isaac Asimov, vindt een superintelligentie zichzelf alleen aan het einde van het universum, maar nu eindelijk met een antwoord op zijn meest fundamentele vraag. En terwijl het het antwoord uitspreekt, creëert het het kosmos. Maar is dit alles slechts wishful thinking? Niet meer dan een antropomorfe projectie van menselijk verlangen op een uitgestrekt en onverschillig universum? Ik zou het oneens zijn. De argumenten die we hebben verkend zijn naar voren gebracht door denkers die zich voornamelijk niet bezighielden met menselijke significantie, maar met een dieper begrip van de aard van het universum waarin we ons bevinden.
een groter evolutionair proces
Het toeschrijven van alle waarde, betekenis, begrip en doel alleen aan mensen lijkt op zichzelf het toppunt van antropomorfisme te zijn. Het lijkt volkomen gerechtvaardigd om te overwegen dat deze meest opvallende kenmerken van de wereld iets belangrijks onthullen over het basis karakter van het universum zelf. Een visie op het universum waarin bewustzijn een essentiële rol speelt, heeft de potentie om volledig te herkaderen hoe we onszelf zien. In plaats van ons leven te zien als een eindige en uiteindelijk zinloze strijd om te overleven in een onverschillig universum, worden we deelnemers in een groter evolutionair proces, waarin we zijn uitgelijnd met alle andere bewuste wezens in het bestaan. In zo’n visie zijn we onderdeel van een geleidelijk evolutionair proces, miljarden, misschien wel biljoenen jaren in de maak, waarin het universum zelf langzaam ontwaakt.
Link: YouTube video
