Dieren spelen een complexe rol in ons morele denken. Soms lijken we hen een sterke morele status toe te kennen, maar op andere momenten ontkennen we elke morele status. Hoe bepalen we de juiste morele waarde van dieren?

Alvast 5 van de belangrijkste punten:

Indirecte theorieën over de status van dieren

Indirecte theorieën ontkennen dat dieren een eigen morele status verdienen. We hoeven hun belangen niet direct mee te wegen bij onze morele afwegingen. Toch kunnen we plichten hebben ten opzichte van dieren, maar dan vanuit onze plichten tegenover mensen. Verschillende indirecte theorieën zijn:

Religieuze en culturele opvattingen

In sommige religies en culturen wordt de mens gezien als superieur aan dieren. De natuur zou een hiërarchie hebben met de mens bovenaan. Dieren zijn er voor de mens en mogen door de mens gebruikt worden.

Deze opvattingen baseren zich veelal op religieuze geschriften en culturele tradities die de natuurlijke superioriteit van de mens claimen. Hoewel wijdverbreid, stuiten deze claims in toenemende mate op kritiek vanuit moreel perspectief.

Kantiaanse ethiek

Volgens Immanuel Kant (1724-1804) verdienen alleen rationele wezens met een vrije wil direct morele consideratie. Omdat dieren daar niet aan voldoen, hebben ze geen intrinsieke waarde. We hoeven hun belangen niet direct mee te wegen (Kant, 1998).

Deze rationalistische visie wordt tegenwoordig bekritiseerd omdat ook mensen zonder rede, zoals baby’s en geestelijk gehandicapten, morele waarde hebben. Bovendien hebben veel zoogdieren een vorm van rationaliteit en autonomie.

Cartesianisme

Filosofen als René Descartes (1596-1650) ontkennen dat dieren bewustzijn en gevoelens hebben. Ze zouden louter machinerie zijn (Descartes, 1989). Zonder bewustzijn hebben ze geen belangen en hoeven we hen dus niet te considereren.

Deze visie wordt nu algemeen verworpen. Dierexperimenteel onderzoek toont overtuigend aan dat dieren pijn en emoties ervaren.

Sociaal contractdenken

Sommige contractdenkers menen dat alleen wezens die een wederkerig sociaal contract kunnen aangaan directe morele rechten verdienen. Omdat dieren dat niet kunnen, verdienen ze die status niet.

Dit idee wordt bekritiseerd omdat het kwetsbare mensen zoals baby’s en dementerenden ook uitsluit. Bovendien hebben sommige diersoorten wel degelijk sociale vermogens.

Toch indirecte plichten?

Ondanks dat dieren volgens deze theorieën geen directe morele status verdienen, kunnen ze wel indirecte plichten hebben. Bijvoorbeeld omdat ze anders mensen schaden of omdat wreedheid tegenover dieren onze moraliteit kan aantasten. Veel filosofen vinden dit echter onbevredigende verklaringen.

Directe maar ongelijke morele status

De meeste mensen vinden dat dieren wel direct meetellen, maar minder dan mensen. Dit standpunt vereist een dubbel argument:

Waarom dieren direct meetellen

Dieren zijn gevoelig. Ze kunnen pijn en plezier ervaren. Daarom hebben ze belang bij het vermijden van pijn. Dit geeft ons een directe morele reden om dieren te ontzien (DeGrazia, 1996).

Onderzoek bevestigt dat zoogdieren en vogels een complex zenuwstelsel hebben en emotionele toestanden ervaren. Dit rechtvaardigt direct moreel appèl.

Waarom dieren minder meetellen dan mensen

Er zijn verschillende argumenten waarom de belangen van dieren minder zwaar wegen dan die van mensen:

Alleen mensen hebben rechten

Rechten veronderstellen plichten. Omdat dieren geen plichten kunnen hebben, kunnen ze ook geen rechten hebben.

Alleen mensen zijn rationeel en autonoom

Alleen rationele en autonome wezens kunnen zichzelf als doel beschouwen. Daarom verdienen zij speciale morele bescherming.

Alleen mensen kunnen moreel handelen

Mensen offeren soms hun eigen belang op voor anderen. Daarom zijn we anderen meer verschuldigd dan egoïstische dieren.

Alleen mensen behoren tot een morele gemeenschap

Mensen hebben speciale sociale banden met elkaar. Daarom moeten we elkaars belangen zwaarder wegen dan die van dieren.

Deze redeneringen zijn omstreden, maar verklaren wel waarom velen menen dat mensen moreel superieur zijn aan dieren.

Theorieën van morele gelijkheid

De laatste groep theorieën beargumenteert dat dieren en mensen dezelfde morele status verdienen. Er zijn geen goede redenen om onderscheid te maken.

Het belangengelijkheidsprincipe van Singer

Peter Singer (2009) stelt dat we de gelijke belangen van alle betrokkenen gelijk moeten wegen. Dus ook van dieren. Hij geeft hiervoor twee argumenten:

Het argument van grensgevallen

Elk vermeend uniek menselijk kenmerk geldt niet voor alle mensen, zoals baby’s en gehandicapten. Of het geldt ook voor sommige dieren. Dus het kan geen basis zijn voor onderscheid (Singer, 2009).

Dit argument toont overtuigend aan dat we dieren niet kunnen uitsluiten op basis van kenmerken die ook onder mensen variëren.

Het subtiele ongelijkheidsargument

Stel we geven meer waarde aan rationele mensen. Dan rechtvaardigen we feitelijk ongelijkheid tussen mensen, zoals racisme en seksisme. Dus rationaliteit kan geen basis voor onderscheid zijn (Singer, 2009).

Dit punt maakt duidelijk dat morele exclusie op basis van vermeende superioriteit riskant is.

Dierenrechten volgens Regan

Tom Regan (1985) beargumenteert dat dieren net als mensen inherente waarde hebben en daarom rechten verdienen. Hij gebruikt ook een argument van grensgevallen:

De enige eigenschap die alle mensen met rechten delen, inclusief baby’s en gehandicapten, is dat ze subject-van-een-leven zijn. Maar veel dieren hebben dat ook. Dus als deze mensen rechten verdienen, geldt dat ook voor deze dieren (Regan, 1985).

Rechten zijn volgens Regan (1976) geen kwestie van collectieve baten, maar van respect voor individuele inherente waarde.

Regans theorie biedt een sterke morele basis voor dierenrechten.

Wat betekent dit voor onze omgang met dieren?

Afhankelijk van ons standpunt over de juiste morele status van dieren, zou dit grote gevolgen moeten hebben voor hoe we met ze omgaan:

• Volgens indirecte theorieën mogen we dieren in principe naar believen gebruiken, zolang we maar geen mensen schaden.
• Directe maar ongelijke theorieën verbieden directe wreedheid, maar staan veel diergebruik toe als het maar nuttig is voor mensen.
• Theorieën van morele gelijkheid eisen dat we de belangen van dieren even zwaar meewegen als vergelijkbare belangen van mensen. Dit zou bijvoorbeeld het fokken van dieren voor consumptie en dierproeven verbieden.

Kortom, onze visie op de morele status van dieren heeft verstrekkende consequenties. Het blijft een punt van hevig debat tussen filosofen en ethici.

Veelgestelde vragen

Hoe bepalen we de morele status van dieren?

Dit is onderwerp van veel discussie. Belangrijke factoren in de discussie zijn bewustzijn, pijnervaring, rede, autonomie en het vermogen tot wederkerige relaties.

Gelden mensenrechten ook voor dieren?

Sommige filosofen beargumenteren van wel, omdat sommige dieren net als mensen subject-van-een-leven zijn. Anderen ontkennen dit, omdat alleen mensen plichten kunnen hebben die uitgesproken rechten mogelijk maken.

Mogen we dieren eten?

Afhankelijk van je standpunt. Volgens sommigen is dat moreel niet problematisch. Anderen vinden het alleen gerechtvaardigd bij een goede levenskwaliteit en humane slacht. Weer anderen verwerpen het consumeren van dieren altijd.

Rechtvaardigen mensenbelangen dierproeven?

Ook hierover verschillen de meningen. Utilitaristen zoals Singer zeggen soms van wel, mits er echt belangrijke kennis wordt vergaard. Denkers die dieren rechten toekennen, zoals Regan, verwerpen dierproeven altijd.

Kunnen dieren moreel handelen?

Nee, daarvoor is het vermogen tot moreel redeneren vereist. Wel kunnen sociale zoogdieren op basis van empathie rekening houden met anderen. Sommige denkers zien dit als een vorm van proto-moraliteit. Echte ethiek vereist abstracte principes en is voorbehouden aan mensen.

Epiloog van een dierenliefhebber

Een oproep tot mededogen

Laten we niet vergeten dat dieren net als wij gevoelens en ervaringen hebben. Ze kunnen vreugde en verdriet voelen, pijn en genot ervaren. Dieren zijn kwetsbare wezens die afhankelijk zijn van onze zorg. We delen deze planeet met hen. Daarom is het van groot belang dat we dieren met respect en mededogen behandelen. In plaats van ze te zien als middelen voor onze doeleinden, moeten we hun intrinsieke waarde erkennen. Laten we ernaar streven hen een waardig bestaan te geven, vrij van uitbuiting en wreedheid. Als we ons inleven in het perspectief van dieren, zal duidelijk worden dat zij net als wij recht hebben op een leven dat de moeite waard is.

Een visioen van harmonie

Stel je eens een wereld voor waarin mensen in vrede en harmonie leven met dieren. Een wereld waarin we de natuur koesteren in plaats van uitputten. Waarin we dieren met respect en compassie behandelen, als medebewoners van deze planeet in plaats van middelen voor onze doeleinden. Het is een wereld waarin we genieten van de schoonheid en verscheidenheid van het dierenrijk. Waarin we de wijsheid en lessen waarderen die dieren ons te bieden hebben. Een wereld van mededogen en rechtvaardigheid. Laat dit visioen ons inspireren tot een meer ethische en duurzame relatie met alle levende wezens met wie we deze aarde delen. Als we ons openstellen voor deze harmonicuze toekomst, kunnen we haar gezamenlijk creëren.

Referenties en studies

• Internet Encyclopedia of Philosophy: Animals and Ethics (2022)
• Regan, T., & Singer, P. (1976). Animal rights and human obligations. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
• Singer, P. (2009). Animal liberation: The definitive classic of the animal movement. New York, NY: HarperCollins.
• Regan, T. (1985). The case for animal rights. In Defense of Animals (pp. 13-26). Basil Blackwell.
• Carruthers, P. (1992). The animals issue: Moral theory in practice. Cambridge University Press.
• Kant, I. (1998). Critique of pure reason. Cambridge University Press.
• Descartes, R. (1989). The passions of the soul. Voss, S. (Trans.). Indianapolis: Hackett Publishing Company.
• DeGrazia, D. (1996). Taking animals seriously: Mental life and moral status. Cambridge University Press.