De Vier Edele Waarheden vormen de basis van de leer van de Boeddha. Deze vier ogenschijnlijk eenvoudige inzichten zijn eigenlijk zo diepgaand dat je een heel leven kunt besteden aan het begrijpen van slechts één ervan. Het Pali-woord voor ‘waarheid’, sacca, betekent ook ‘realiteit’ of ‘dat wat werkelijk is’.
De Vier Edele Waarheden zijn dus geen filosofische beweringen om in te geloven of te accepteren. In plaats daarvan onderwees de Boeddha ze als wetenschappelijke waarheden, zoals zwaartekracht, evolutie of de wetten van de thermodynamica. De Vier Edele Waarheden vertegenwoordigen objectieve, fundamentele aspecten van de werkelijkheid die de Boeddha realiseerde toen hij ontwaakte.
Het niet kennen van deze waarheden, zei hij, is als slaapwandelen door het leven en steeds weer dezelfde fouten maken, zonder te weten dat ze lijden met zich meebrengen. Maar het is geen toeval dat deze vier waarheden ‘edel’ worden genoemd. Het horen ervan is al de eerste stap op een pad dat je op een dag zal leiden naar het worden van een ontwaakte, een Boeddha, jezelf.
Laten we dus de Vier Edele Waarheden van de Boeddha verkennen en kijken hoe deze oude leer ons eigen leven als bewuste wezens die worstelen met het mysterie van het leven kunnen verrijken.
Eerste Edele Waarheid (Dukkha)
De Eerste Edele Waarheid is dat het leven vol is van dukkha. Maar wat is dukkha? De meeste mensen vertalen dit Pali-woord als ‘lijden’, maar dat is maar deels juist en kan verwarrend zijn. ‘Lijden’ is een zeer sterk Engels woord dat we zelden gebruiken. We zeggen dat we een stressvolle dag op het werk hebben gehad of dat we boos zijn omdat we onze koptelefoon zijn kwijtgeraakt, of dat we spijt hebben dat we vroeger niet met onze vlam uit de middelbare school hebben gepraat.
Het leven zit vol van dergelijke onaangename ervaringen, maar om ze lijden te noemen is een beetje overdreven. De Boeddha bedoelde precies zulke dingen met dukkha, maar hij bedoelde ook veel meer. Bijvoorbeeld, het kwijtraken van je sleutels is dukkha, maar het verliezen van een geliefde is ook dukkha.
Spijt hebben van je keuze voor de lunch is dukkha, maar dertig jaar spijt hebben van een slecht huwelijk is ook dukkha. Je teen stoten is dukkha en een levenslang trauma hebben is ook dukkha. Het punt is – dukkha kan vertaald worden als ‘lijden’, maar ook als ‘ontevredenheid’, ‘ongemak’, ‘stress’ of ‘onaangenaamheid’.
Al deze dingen zijn dukkha, maar dukkha is geen van hen. Dukkha is een veel dieper woord dan elke Engelse vertaling kan overbrengen. Het is een woord dat in het boeddhisme wordt gebruikt om een diepgaande werkelijkheid van het leven aan te duiden.
Namelijk, dat we nooit echt krijgen wat we willen. En zelfs als we krijgen wat we willen, verliezen we het uiteindelijk altijd. Dit is de Eerste Edele Waarheid van het boeddhisme.
Maar niet alleen onaangename dingen zijn dukkha. De Boeddha vertelt zijn discipelen dat zelfs plezier, zowel materieel als spiritueel, dukkha is. Het genot dat je ervaart tijdens een orgasme is dukkha. Het geluk bij het zien van de geboorte van je kind is dukkha. Zelfs het plezier van het leren van de leer van de Boeddha is dukkha.
Waarom? Omdat geen van deze dingen ooit blijvend is. Welk geluk en plezier je ook in het leven bereikt, of het nu materieel of spiritueel is, het zal op een dag allemaal verdwenen zijn. En wanneer het verdwenen is, zal het je achterlaten met de pijn van de scheiding ervan. Dus al het geluk en plezier dat je in deze wereld vindt, bevat de kiem van dukkha erin. En je zult deze dukkha ervaren, zo niet nu, dan later. Dit is geen mening, maar een werkelijkheid van het leven.
Je ziet het, de Eerste Edele Waarheid van het boeddhisme is veel dieper en donkerder dan de meeste mensen beseffen. Het zegt niet alleen dat er ongeluk in het leven is. Het zegt dat zelfs wat wij als geluk beschouwen slechts een uitgestelde vorm van ongeluk is. Plezier is slechts de vermomming van pijn; prestatie slechts de vermomming van teleurstelling – geluk de vermomming van dukkha.
Nu zou je kunnen zeggen: ‘Wacht even. Natuurlijk, geluk komt en gaat, maar dat geldt dus ook voor ongeluk. Waarom heeft de Boeddha zoveel nadruk gelegd op dukkha en niet ook op het tegenovergestelde ervan? Is dat niet oneerlijk pessimistisch?’ Hierop zou ik antwoorden: ‘Wees geduldig, we zijn tenslotte pas bij de eerste van de VIER Edele Waarheden!’
Want ik durf ook te zeggen dat er deugd zit in het richten naar de donkere kant van het leven. Dukkha is immers het universele probleem waarmee alle bewuste wezens worden geconfronteerd – altijd en overal. In zijn geweldige boek ‘What the Buddha Taught’ schrijft Walpola Thero: ‘De ene arts kan een ziekte ernstig overdrijven en alle hoop opgeven.
Een andere kan onwetend verklaren dat er geen ziekte is en dat er geen behandeling nodig is, en zo de patiënt bedriegen met een valse troost. Je kunt de eerste pessimistisch noemen en de tweede optimistisch. Beide zijn even gevaarlijk.
Maar een derde arts stelt de symptomen correct vast, begrijpt de oorzaak en de aard van de ziekte, ziet duidelijk dat het kan worden genezen en dient moedig een behandelingskuur toe, waardoor hij zijn patiënt redt. De Boeddha is als de laatste arts.’ (Walpola Thero, What the Buddha Taught)
Maar wat deed de Boeddha nadat hij ontdekte dat het bestaan vol is van dukkha? Ongetwijfeld zou een minder ontwaakte geest hier instorten in nihilisme. Immers, als overal waar je kijkt alleen maar dukkha en nog meer dukkha is, wat is dan het nut van iets? Een westerse nihilist zou hier aanraden om zijn eigen leven te nemen.
Maar zelfs dit is geen uitweg voor de Boeddha. Hij was immers zeker van de werkelijkheid van wedergeboorte en de wet van karma. Het nemen van je eigen leven, als een daad van geweld, zou je alleen maar in een veel slechtere volgende leven brengen, waar dukkha nog intenser is.
Dus, gevangen in dit eindeloze doolhof van dukkha, wat kon de Boeddha mogelijk doen om zijn situatie te verbeteren? Hij deed wat hij ons allen adviseert te doen. Hij richtte zijn getrainde geest volledig op dukkha. Hij keek, en keek – en hij keek diep. En daar, midden in dukkha, ontdekte hij de Tweede Edele Waarheid. Dorst.
Tweede Edele Waarheid (Dorst)
De Tweede Edele Waarheid is dat de oorzaak en oorsprong van dukkha dorst is. Je ziet, het Sanskrietwoord voor ‘dorst’ is trsna. En het is geen toeval dat de twee woorden zo veel op elkaar lijken. ‘Dorst’ is eigenlijk afgeleid van trsna en ze betekenen hetzelfde. Dus wat bedoelde de Boeddha met ‘dorst’ en waarom zag hij het als de oorzaak van dukkha?
Denk eens aan alle slechte ervaringen die je ooit hebt gehad, hoe groot of klein ook. Een breuk, een auto-ongeluk, een mislukt examen, een begrafenis… Hoe verschillend ook, deze hebben allemaal één ding gemeen. En dat is – in elk geval wilde je dat je ervaring anders was dan wat het werkelijk was. Dit is dorst, het fundamentele verlangen naar de werkelijkheid om anders te zijn dan het is.
Let goed op. Het is niet dorst naar de verkeerde dingen, maar dorst zelf dat dukkha creëert. Een monnik dorst naar verlichting, een geliefde dorst naar zijn geliefde; een vrouw dorst naar een kind, een Wall Street-handelaar dorst naar een hoger salaris. De details doen er niet toe. Dorst is altijd de oorsprong van dukkha.
Wat we ook begeren, brengt ons dukkha omdat we het niet hebben. Zelfs als we krijgen wat we willen, is het nooit zo goed als we het ons hadden voorgesteld. Zelfs als wat we bereiken IS zoals we het ons hadden voorgesteld, weten we dat het uiteindelijk verdwijnt. Dit is de Tweede Edele Waarheid van het boeddhisme.
Nu kun je denken: ‘Wacht even. Zijn verlangens niet natuurlijk? Betekent dit dat we helemaal niets kunnen verlangen?’ Natuurlijk zijn verlangens natuurlijk. Maar de Boeddha wijst ons op het feit dat het verlangen zelf de bron is van ons lijden. Het is dorst die ons blijft voortdrijven, keer op keer, leven na leven, in het eindeloze wiel van wedergeboorte en dukkha.
En dit is niet zomaar een filosofische bewering. Het is iets dat we in onszelf kunnen observeren. Als je aandachtig naar je eigen geest kijkt, zul je merken dat er voortdurend verlangens ontstaan en verdwijnen. Verlangen naar eten, verlangen naar succes, verlangen naar erkenning, verlangen naar geluk – het komt allemaal op en gaat voorbij.
En elke keer dat het opkomt, creëert het een gevoel van onvervuldheid, van ontevredenheid. Het is een gevoel dat er iets ontbreekt in ons leven, dat we onvolledig zijn. Het is een diepgeworteld gevoel van gemis, dat ons voortdurend doet zoeken naar vervulling buiten onszelf. En dit is de oorsprong van ons lijden. Dit is dukkha.
Nu zou je kunnen zeggen: ‘Maar sommige verlangens zijn natuurlijk en noodzakelijk. We kunnen niet stoppen met verlangen naar eten of drinken.’ Hierop zou ik antwoorden: ‘Natuurlijk zijn er natuurlijke verlangens die we hebben als fysieke wezens. Maar de Boeddha wijst ons erop dat zelfs deze verlangens niet de oorzaak van ons lijden zijn.
Het is de onwetendheid en het verkeerd begrijpen van deze verlangens dat ons lijden veroorzaakt.’ We zijn voortdurend op zoek naar vervulling buiten onszelf – naar plezier, naar succes, naar relaties – en we denken dat deze dingen ons permanent geluk zullen brengen. Maar we zien niet in dat zelfs als we krijgen wat we willen, het nooit permanent kan zijn.
En zelfs als we het hebben, blijven we dorsten naar meer. Onze geest is nooit tevreden. We blijven altijd op zoek naar iets anders, iets beters, iets nieuws. En deze continue dorst naar iets anders, deze continue verlangens die nooit tevreden kunnen worden gesteld, veroorzaken ons lijden.
Ze houden ons vast in een cyclus van steeds opnieuw geboren worden, steeds opnieuw lijden. Dus wat is de oplossing? Hoe kunnen we ontsnappen aan deze cyclus van dorst en lijden? Dit is waar we naar kijken in de Derde Edele Waarheid.
Derde Edele Waarheid (Opheffing van dorst)
De Derde Edele Waarheid is dat er een einde kan komen aan dukkha. De Boeddha ontdekte dat er een manier is om de oorzaak van dukkha, namelijk dorst, op te heffen. En deze opheffing wordt bereikt door het opheffen van de verlangens zelf. Dit betekent niet dat we moeten stoppen met verlangen naar alles en alles.
Het betekent eerder dat we moeten leren begrijpen hoe verlangens ontstaan en hoe we ermee omgaan. We moeten de wortel van verlangens begrijpen – onze gehechtheid aan het idee van een afgescheiden zelf. We identificeren onszelf met onze gedachten, emoties en verlangens, en denken dat ze ons definiëren.
We geloven dat we deze dingen nodig hebben om gelukkig te zijn. Maar de Boeddha leerde ons dat er geen permanent en onveranderlijk zelf is in al deze verlangens. Ze komen en gaan, veranderen voortdurend. En door dit inzicht kunnen we onze gehechtheid aan verlangens loslaten. We kunnen beginnen te zien dat verlangens simpelweg opkomen en verdwijnen in de geest.
Ze zijn niet wie we werkelijk zijn. Ze zijn niet nodig voor ons geluk. En wanneer we dit inzicht ontwikkelen, kunnen we beginnen te stoppen met het najagen van verlangens als de bron van ons geluk. We kunnen stoppen met het constant zoeken naar vervulling buiten onszelf. We kunnen beginnen te rusten in het huidige moment, in de aanvaarding van de werkelijkheid zoals die is.
En dit is waar de weg van de Boeddha, het achtvoudige pad, ons naartoe leidt.
Het achtvoudige pad omvat het ontwikkelen van juiste visie, juiste intentie, juist spreken, juist handelen, juiste wijze van levensonderhoud, juiste inspanning, juiste aandacht en juiste meditatie. Door het cultiveren van deze aspecten van ons leven, kunnen we onze geest trainen om vrij te zijn van verlangens en gehechtheid.
We kunnen leren om volledig aanwezig te zijn in het huidige moment en te zien dat het leven precies is zoals het is, zonder verlangen naar iets anders. En in deze vrijheid van verlangens vinden we vrede, bevrijding van dukkha. We ervaren een diepe tevredenheid en geluk die niet afhankelijk is van externe omstandigheden. Dit is het einde van dukkha, de opheffing van dorst. Dit is de Derde Edele Waarheid.
Vierde Edele Waarheid (Het pad dat leidt naar het einde van dukkha)
De Vierde Edele Waarheid is het pad dat leidt naar het einde van dukkha, het achtvoudige pad. Het achtvoudige pad is een praktische gids voor het leven, ontworpen om ons te helpen de oorzaak van dukkha, dorst, op te heffen en te bevrijden van lijden. Het omvat drie aspecten van training: wijsheid, ethiek en meditatie.
De wijsheidscomponent omvat juiste visie en juiste intentie. Juiste visie betekent het ontwikkelen van een diepgaand begrip van de Vier Edele Waarheden en het erkennen van de aard van dukkha en de oorzaak ervan. Juiste intentie betekent het cultiveren van de intentie om vrij te zijn van gehechtheid en verlangens, en om vriendelijkheid en mededogen te ontwikkelen.
De ethiekcomponent omvat juist spreken, juist handelen en juiste wijze van levensonderhoud. Juist spreken houdt in dat we eerlijk, vriendelijk en zorgvuldig communiceren. Juist handelen betekent het vermijden van schadelijk gedrag en het cultiveren van heilzaam gedrag. Juiste wijze van levensonderhoud houdt in dat we ons werk op een manier uitvoeren die geen schade toebrengt aan anderen.
De meditatiecomponent omvat juiste inspanning, juiste aandacht en juiste meditatie. Juiste inspanning betekent het cultiveren van de energie en vastberadenheid om te oefenen en onheilzame mentale staten te overwinnen. Juiste aandacht betekent het bewust zijn van het huidige moment zonder oordeel. Juiste meditatie omvat het cultiveren van concentratie, helderheid en inzicht door middel van meditatiepraktijken.
Het achtvoudige pad is geen lineaire progressie, maar eerder een holistische benadering van training. Elk aspect van het pad ondersteunt en versterkt de anderen. Door het cultiveren van wijsheid, ethiek en meditatie, kunnen we de oorzaak van dukkha begrijpen en opheffen, en bevrijding vinden van lijden. Dit is het pad dat leidt naar het einde van dukkha, de Vierde Edele Waarheid.
